Ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, mở ra kỷ nguyên mới cho lịch sử dân tộc. Ảnh tư liệu

Trong không khí rộn ràng kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, các chuyên gia lịch sử và lãnh đạo quân sự đã cùng chia sẻ về hành trình ra đời và giá trị lịch sử của Bản Tuyên ngôn Độc lập – văn kiện khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (nay là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam).

Điều đặc biệt của Bản Tuyên ngôn độc lập

PGS.TS Nguyễn Mạnh Hà, nguyên Viện trưởng Viện Lịch sử Đảng thuộc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh bày tỏ niềm xúc động khi những ngày qua, người dân Thủ đô Hà Nội cũng như khắp nơi trên cả nước rất vui mừng, phấn khởi tổ chức nhiều hoạt động ý nghĩa kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9.

Từ góc nhìn lịch sử sâu sắc, PGS.TS Nguyễn Mạnh Hà nhận định, Cách mạng Tháng Tám thành công, điểm nhấn là bản Tuyên ngôn Độc lập được tuyên bố, khẳng định thành công của cuộc cách mạng, sự ra đời nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Bối cảnh soạn thảo bản tuyên ngôn diễn ra trong tình thế vô cùng cấp bách. Tối ngày 25/8/1945, Bác Hồ cùng Thường vụ Trung ương Đảng mới về đến Hà Nội, tại ngôi nhà số 48 Hàng Ngang. Ngay hôm sau, Người đã bắt tay vào viết bản thảo trên tầng 2 của ngôi nhà, đồng thời phải xử lý hàng loạt công việc phức tạp hậu khởi nghĩa. Dù chỉ mất vài ngày để hoàn thành, nội dung bản tuyên ngôn đã được Bác ấp ủ qua nhiều năm đấu tranh.

Sau khi viết xong, Bác Hồ đã đưa bản thảo cho các đồng chí trong Thường vụ Trung ương Đảng góp ý, dù đến nay các bản thảo gốc vẫn chưa được tìm thấy. Một chi tiết thú vị là Bác còn đọc một đoạn cho Thiếu tá Archimedes L. A. Patti, sĩ quan Mỹ lúc bấy giờ.

PGS.TS Nguyễn Mạnh Hà, nguyên Viện trưởng Viện Lịch sử Đảng thuộc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh. Ảnh: Kim Tuyến.

Khi nghe câu mở đầu: "Tất cả mọi người sinh ra đều có quyền bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được; trong những quyền ấy, có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc", Patti đã giật mình vì giống với Tuyên ngôn Độc lập của Mỹ. Bác Hồ khẳng định: "Đúng thế! Mục đích cao cả của cách mạng Việt Nam, của cách mạng Mỹ là vì hạnh phúc của con người. Chúng ta chiến đấu vì hạnh phúc của con người". Điều này thể hiện tinh thần nhân văn sâu sắc, dựa trên cơ sở pháp lý vững chắc.

Theo PGS.TS Nguyễn Mạnh Hà, công tác chuẩn bị lễ đài tại Quảng trường Ba Đình cũng để lại ấn tượng mạnh mẽ. Với chiều cao hơn 4m và hàng chục người đứng trên đó, lễ đài được dựng lên trong điều kiện khó khăn, phản ánh tinh thần khẩn trương và quyết tâm của toàn dân tộc.

PGS.TS Nguyễn Mạnh Hà còn so sánh Bản Tuyên ngôn Độc lập với hai bản tuyên ngôn trước đó của dân tộc: bài thơ "Nam quốc sơn hà" của Lý Thường Kiệt thế kỷ XI và "Bình Ngô đại cáo" của Nguyễn Trãi năm 1428. Bản tuyên ngôn năm 1945 nổi bật ở chỗ khẳng định quyền con người và dân tộc dựa trên "lẽ phải không ai chối cãi được" từ Tuyên ngôn Độc lập Mỹ và Tuyên ngôn Nhân quyền Pháp, đồng thời vạch trần tội ác thực dân, kết nối sức mạnh toàn dân bảo vệ độc lập.

Ông nhấn mạnh, một điểm độc đáo là Bác Hồ đã sửa đổi câu mở đầu từ Tuyên ngôn Mỹ. Bản gốc Mỹ viết: "Mọi người đàn ông sinh ra đều có quyền bình đẳng", nhưng Bác bỏ chữ "đàn ông" để thành "Tất cả mọi người sinh ra đều có quyền bình đẳng", khẳng định bình đẳng nam nữ.

PGS.TS Nguyễn Mạnh Hà kể lại tại Hội thảo quốc tế "Việt Nam trong thế kỷ XX" năm 2000, nhà nghiên cứu Mỹ Lady Borton đã chỉ ra sự sửa đổi tinh tế này, chứng tỏ Bác Hồ không chỉ trích dẫn mà còn phát triển để phù hợp với tầm nhìn cách mạng Việt Nam. “Các nhà sử học Mỹ vẫn sai lầm ở chỗ họ nghĩ rằng Hồ Chí Minh trực tiếp trích dẫn bản Tuyên ngôn Độc lập của Mỹ. Ông không hề trích dẫn. Trái lại, Hồ Chí Minh đã sửa đổi tài liệu đó để khẳng định cách nhìn của ông”, bà Lady Borton phát biểu.

“Khi đọc được bản tham luận của bà Lady Borton, tôi rất ngạc nhiên. Sau đó khi có dịp đến thăm Cục Lưu trữ quốc gia Mỹ, tôi có xem bản Tuyên ngôn Độc lập của Mỹ được trưng bày ở đó, mới thấy rằng Bác Hồ đã bỏ đi hai chữ “đàn ông”. Từ đó tôi có nhận thức rất mới về Chủ tịch Hồ Chí Minh khi viết bản Tuyên ngôn Độc lập cũng như quyền độc lập dân tộc mà Bác đã thể hiện trong bản Tuyên ngôn này”, PGS.TS Nguyễn Mạnh Hà nhấn mạnh.

Bản Tuyên ngôn Độc lập là văn kiện có giá trị lịch sử và pháp lý đặc biệt

Thiếu tướng Lê Như Đức, Phó Chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam TP Hà Nội kiêm Chủ tịch Hội Cựu Chiến binh TP Hà Nội đánh giá, Bản Tuyên ngôn Độc lập là văn kiện có giá trị lịch sử và pháp lý đặc biệt, khẳng định chủ quyền dân tộc trước quốc dân và bạn bè quốc tế.

Ông phân tích bốn khía cạnh chính: Thứ nhất, đây là văn kiện khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (nay là Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam), khẳng định quyền độc lập, tự do và quyền quyết định mọi vấn đề của dân tộc. Thứ hai, nó mang tính pháp lý quốc tế, chấm dứt chế độ thuộc địa và thực dân. Thứ ba, đánh dấu kỷ nguyên độc lập, mở đường phát triển theo con đường xã hội chủ nghĩa. Thứ tư, khẳng định tính chính danh của Chính phủ Việt Nam với thế giới.

Theo Thiếu tướng Lê Như Đức, sức mạnh vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám bắt nguồn từ sự lãnh đạo tài tình của Đảng và Bác Hồ, với đường lối đấu tranh đúng đắn, tập hợp toàn dân. Khát vọng ngàn đời về độc lập, lòng yêu nước "giặc đến nhà đàn bà cũng đánh", cùng thời cơ vàng "Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta" đã đưa cách mạng đến thắng lợi, chấm dứt ách thống trị thực dân Pháp hơn 80 năm, lật đổ phát xít Nhật và chế độ phong kiến.

Từ góc nhìn quân sự, Thiếu tướng Đào Văn Nhận, Tư lệnh Bộ Tư lệnh Thủ đô Hà Nội, khẳng định Bản Tuyên ngôn là văn kiện vĩ đại, mang giá trị thời đại, đặc biệt trong lĩnh vực quốc phòng. Khẳng định giá trị dân tộc Việt Nam với thế giới về dân tộc Việt Nam, đất nước, con người Việt Nam và trong suốt quá trình xây dựng, chiến đấu, trưởng thành của dân tộc Việt Nam, Quân đội nhân dân Việt Nam anh hùng đều nhận được sự đồng tình, ủng hộ, giúp đỡ rất nhiệt tình của bạn bè tiến bộ trên khắp thế giới để cuộc cách mạng của chúng ta đi đến ngày thành công.

Thiếu tướng Đào Văn Nhận, Tư lệnh Bộ Tư lệnh Thủ đô Hà Nội.

Câu nói "Không có gì quý hơn độc lập tự do" trở thành chân lý, nhấn mạnh độc lập phải qua đấu tranh gian khổ, đồng thời thúc đẩy đoàn kết dân tộc và bản lĩnh chiến đấu của lực lượng vũ trang.

"Mỗi khi nghe và nhắc đến Tuyên ngôn Độc lập, mỗi cán bộ, chiến sĩ đều thấy vinh dự, trách nhiệm trong xây dựng ý chí chiến đấu và hoàn thành các nhiệm vụ, từ đó hình thành bản lĩnh chính trị vững vàng, sẵn sàng hy sinh vì Tổ quốc, phát triển sức mạnh Quân đội nhân dân Việt Nam", Thiếu tướng Đào Văn Nhận nói và nhấn mạnh, với vai trò bảo vệ Thủ đô – trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, lực lượng vũ trang Hà Nội đã và đang làm tất cả với khả năng của mình để tổ chức Lễ kỷ niệm Quốc khánh 2/9 an toàn, trang trọng..

"Không có gì quý hơn độc lập, tự do" là sức sống cốt lõi

Phân tích rõ hơn về tầm ảnh hưởng và sức lan tỏa của câu nói "Không có gì quý hơn độc lập, tự do" đối với việc giáo dục lòng yêu nước và ý chí tự cường của dân tộc Việt Nam qua các thế hệ, GS.TS Phùng Hữu Phú, nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Lý luận Trung ương nhấn mạnh, câu "Không có gì quý hơn độc lập, tự do" là sức sống cốt lõi của Bản Tuyên ngôn Độc lập.

GS.TS Phùng Hữu Phú, nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Lý luận Trung ương, nguyên Phó Trưởng ban Thường trực Ban Tuyên giáo Trung ương, nguyên Phó Bí thư Thường trực Thành ủy Hà Nội.

Theo ông, Bản tuyên ngôn Độc lập ngắn gọn nhưng toát lên tư tưởng lớn: Độc lập không tự nhiên có, mà phải giành bằng xương máu; giữ gìn còn khó hơn. "Giành được độc lập, tự do đã khó, nhưng giữ được độc lập, tự do còn khó hơn nhiều", ông nói và nhấn mạnh, trách nhiệm hôm nay là lan tỏa chân lý này đến thế hệ trẻ một cách tự nhiên, qua giáo dục, tuyên truyền và nghệ thuật sinh động, giúp các em hiểu rằng hạnh phúc chỉ có trong độc lập, đòi hỏi yêu nước và hy sinh.

"Ngành Giáo dục, ngành Tuyên giáo phải làm sao để chuyển tải những giá trị lịch sử một cách sinh động cho thế hệ trẻ. Không có con đường nào đi vào tâm hồn trẻ thơ bằng những tác phẩm nghệ thuật. Chúng ta phải chuyển tải một cách tinh tế, khéo léo phù hợp với các em, các cháu để thế hệ trẻ hiểu rằng, muốn sống hạnh phúc phải có độc lập tự do, muốn có độc lập tự do phải yêu nước, phải chiến đấu, hy sinh", GS Phùng Hữu Phú nhấn mạnh.